Enero 18–20, 1899 – Malolos at mga baryong malapit dito
Enero 18, 1899 — Dalawang araw matapos ang grandeng pagpapakita sa plasa.
Ang araw ay sumisilip nang mababa, na para bang nagmamadali ring itago ang liwanag sa likod ng mga ulap. Sa Malolos, ang mga kalsada ay paulit-ulit ang mga usapan—ang pangalan ni Adrian ay parang apoy na mabilis kumalat. May mga nakakaramdam ng pag-asa; may iba namang nakaramdam ng pangamba at galit. Sa loob ng mga bahay na bato at maliliit na opisina, nag-uunahan ang mga lihim na pakinggan, lihim na sulyap, at lihim na plano.
Si Don Mariano Ilustre ay hindi nakatulog buong gabi. Ang kanyang isip ay tila pugon ng mga plano; nagtipon siya ng mga lihim na kaalyado sa isang lumang bahay sa tabing-ilog. Dumating si Gaston Enriquez na may dalang tagapayo mula sa isang kilalang ilustrado; dumating si Padre Severino na may malalim na mga koneksyon sa simbahan; dumating din si Vicente Robles na may dala-dalang sulat na umano’y nagmumula sa ilang "mga alalay" kay Aguinaldo na hindi basta malalapitan ni Luna.
“Hindi sapat ang paninira,” ani Gaston sa maliit na silid, ang mga daliri’y nakasungkit sa isang tasa ng tsaa. “Kailangan ng aksyon. Kapag hindi natin siya napigilan sa oras na ito, bukas-labas na siya sa bawat pook. Ang impluwensya niya’y mabilis — parang apoy sa tigang na damo.”
Tumango si Don Mariano. “Kung hindi natin siya aalisin nang maingat, baka si Luna pa ang siyang masunog at tayo pa ang mapahamak. Kailangan itong gawin na parang aksidente—huwag agad may nag-uugnay sa atin.”
“Mayroon akong ideya,” bungad ni Vicente na may malamlam na ngiti. “Karaniwang dumadaan ang binata sa isang maliit na kalsada pauwi sa kanilang tirahan sa gabi. May bahay na bakod ang isang matandang magsasaka na madalas niyang tinatahak. Kung may mga taong magpaputok roon, ipapasa natin bilang sagupaan ng mga tulisan o mga Amerikano. Ang pangalan namin ay mananatiling malinis.”
Padre Severino ay tumango ng may malamlam na pag-aalinlangan. “Kung gagawin natin ito, dapat maayos ang salaysay at may mga kasamang testigo na magpapatunay ng storya. Huwag nating hayaang magbalik ang sisi sa ating pwesto.”
Lumingon si Gaston, napakapal ng kanyang dila sa pananalita. “Kailangan ding may diversion. Pinaplanuhan ko na ngayong gabi ay may ipapadala kaming mensahe sa kampo ni Luna—isang pekeng ulat ng pag-atake sa labas ng bayan. Habang abala si Luna, gagawin natin ang ating gawain.”
---
Enero 19, 1899 — Isang gabi ng dilim at hangarin.
Nagkilos ang plano na parang bangungot. Dalawang lalaki ang sumakay sa dilim—mga tauhang binayaran at pinangakuan ng maliit na kapalaran. Naka-balot sa itim ang mukha ng isa, may dala namang paltikang baril. Dinala sila sa bakuran ng matandang magsasaka sa labas ng Malolos, kung saan palihim na dumadaan si Adrian tuwing gabi pag-uwi mula sa maliit na lamesa ng kanyang mga tala.
Nag-aalab ang puso ni Adrian sa pagod ng paggawa, ngunit hindi ito pumigil sa kanya na lumakad pa rin. May dala siyang maliit na kahon na para sa kanyang eksperimentong modelo; hindi pa niya itinatago ang detalyeng iyon sa marami. Isang mag-asawang nagsusuot ng simpleng damit ang naglalakad din sa gilid ng daan—mga mangingisdang babalik mula sa ilog. Ang gabi ay mapayapa, may malamlam na huni ng kuliglig sa mga palumpong.
Ngunit sadyang may mga matang nagmamasid mula sa dilim. Nang papalapit na si Adrian, biglang may putok—isa, dalawang putok—at sabay-sabay na umalimpuyong parang ulan ang mga bato at alikabok sa paligid. Napatingkad ang katahimikan. Sandali ring tumihaya ang hangin.
Si Elena, na nasa likod ni Adrian dala ang kahon, ay muntik madapa ng pumutok ang putok na halos tumama malapit sa kanila. “Adrian!” sigaw niya, pilit na nakakapit sa braso niya.
Naghalo ang mga tao; ang mga mangingisda tumakbo at nagbulong, nagkanya-kanyang akala. May isang lalaking naka-itim ang umatras na may duguang kamiseta—isang senyales ng isang tama sa paa. Dahil sa kaguluhan, ilang mga tao ang tumalon sa gitna ng kalsada at sumigaw na parang may nakitang mga tulisan o mga sundalo ng isang hindi kilalang hukbo.
Agad naman dumating ang ilan sa mga kawal, naglalakad sa umbok ng mga ilaw ng gasera. Ngunit hindi pa rin sapat ang tanong: sino nga ba ang napakabagsik na nagpaputok sa gabing iyon?
Sa isang sulok, may mga matang nagmamasid—mga taong nakasilip sa dilim. Nakita ni Adrian sa kanyang isipan ang posibleng hugis ng insidente: hindi lang tulisan ang maaaring gumawa—ito ay hudyat ng mas malalim na pagsasamantala.
Nang nag-ikli na ang ingay, bumagsak ang katahimikan, at nagliyab muli ang boses ng takot at galit. “Es piya!” sumigaw ang isang matandang babae, na agad nag-ugat sa dami ng bulung-bulungan. “Sila’y espiya—dinala sila ng mga Amerikano!”
Sa palasak na sagot, unti-unting nagkakaroon ng mga tanong at hatol ang madla. Hindi nagtatalo si Adrian sa lakas ng pagsalakay, ngunit ramdam niya ang matalim na pagtingin ng marami—tila mga sandata ng pagdududa.
---
Enero 20, 1899 — Dalawang araw makalipas ang tangkang pagpaslang.
Pagkatapos ng insidente, mabilis ang pagkalat ng kuwento: may naganap na pag-atake sa labas ng bayan; may mga sugatan; may mga tao na kumukwestiyon sa kanilang mga pinagmumulan. Ang ilan ay direktang nagsasabi na hindi na dapat pinagkakatiwalaan si Adrian; ang ilan nama’y kumikilos para ipanukala sa pamunuan ang agarang pag-aresto o pag-exile sa binata.
Nagtipon ang mga pulitiko—si Don Mariano, Gaston, Vicente, at Padre Severino—at ngumiti ng mapang-akit. “Tingnan ninyo,” ani Gaston, “napadali ang gawa. Lumabas na ang tunay na kulay ng mga taong iyon. Kung hindi makikilos ang gobyerno, baka ang masamang pagkaka-ugnay ay lumala. Sa tingin ninyo, Pangulo, hindi ba’t may kabulukan na sa paligid?”
Sa kabilang banda, si Heneral Luna ay hindi agad napaniwala. Natalakay niya ang pangyayari nang malamig sa kanyang isip. “Hindi sapat ang sabing espiya. Kailangan ng ebidensya,” wika niya sa kanyang tabi. Ngunit sa ilalim ng malamig na pagsasabing iyon, may kakaibang galit na kumukulo—hindi sa binata, kundi sa mga nagplano at nagpatakbo ng patibong.
---
Ang Imbestigasyon
Inutusan ni Luna na magsagawa ng mabilisang imbestigasyon. Kinuha niya ang ilang sundalo na kilala sa pagiging tapat para maghanap ng mga bakas sa lugar ng pangyayari. Ang kanilang mga mata ay matalim, bawat bakas ng gulong, bawat sintas ng paa, ay pinagmasdan ng husto. May mga bakas na nagtuturo sa isang direksyon—mga yapak na pumunta sa isang maliit na kabahayan na dating tirahan ng isang lalaking pinaghihinalaang tauhan nina Don Mariano. Ngunit bago pa man mapuntahan ng mga sundalo ang lugar, may taong nagkalat ng kwento—may mga nagpatotoo na nakita raw nila si Adrian sa oras ng putok. Ang mga patotoo ay magkakaiba, may halong takot at paninibugho.
Sa isa sa mga lihim na sulat ng paglalarawan, nabasa ng ilan ang plano: “Gawing sagupaan, sabihing tulisan—kung may magtanong, may mga testigo na sabihin na may mga Amerikano. Iyan ang kasabihan na gagamitin.” Ang lihim na dokumento na iyon ay hindi kailanman lumabas sa liwanag, ngunit kumalat ang kanyang mga fragment sa mga bulungan.
---
Ang Pagharap kay Adrian
Dinala si Adrian sa gitna ng kampo. Napakaraming mata ang tumitig sa kanya—may galit, may kaba, may pagdududa. Nakita niya si Luna na nakatayo sa dulo, may hawak na piring ng abo. Hindi siya pinatawad ng heneral, ngunit hindi rin siya pinatawad ng siyudad.
“Ito ang nangyari,” wika ni Captain Bernal, malakas ang boses. “May putok, may sugatan. May mga testigon na nagsabing si Villanueva ang nasa lugar ng pagkatamaan.”
Tumayo si Adrian. “Hindi ako gumawa nun,” sagot niya nang mariin. “Nasa daan ako kasama si Elena—namamalengke, nagbabalik. May nakita akong dalawang lalaki na nagtatago sa dilim bago pa man pumutok. Hindi ako humarang sa kanila. Ako’y nasaktan na rin sa putok. Huwag ninyo kaming gawing target.”
Isang mag-asawang manggagawa ang lumapit at nagsalita. “Nakita namin ang isang paltik na yumanig sa lugar. Nakita rin namin ang isang lalaki na may itim na balot na mukha na tumakbo papunta sa gubat. Sabi namin, huwag kayong maniwala agad sa mga tsismis.”
Ngunit sa gitna ng mga patotoong ito, may ilan pa ring tumutubo—mga taong umaabot sa mga pulitiko upang magpatunay laban kay Adrian. Ang pulitika ay parang apoy na hindi madaling patayin ng iisang patotoo.
---
Ang Pagdinig sa Malolos
Upang tapusin ang balitang kumalat, nagpasya ang pamahalaan na magdaos ng maikling pagdinig. Naroon si Pangulong Aguinaldo, si Luna, ang mga konsehal, at ang ilan pang saksi. Nasa harap ni Adrian ang mga tanong na hindi niya elemento: hindi lang ito pagsisiyasat ng krimen, kundi pagsusulit ng kanyang kredibilidad.
“Villanueva,” tanong ni Aguinaldo, mahihinahon ngunit matunog, “may mga pumapatotoo na nakita ka sa lugar. Ano ang maipapaliwanag mo?”
Tumitig si Adrian, ang kaniyang boses ay matatag. “Pangulo, hindi ako ang gumawa niyan. Hindi ako nagtataglay ng kalamidad ng pagpatay. Ako’y nandiyan din na nasaktan. Kung may nais kayong gawin, pakisiyasat ninyo nang maigi ang mga bakas. Huwag magpakatindi sa bulung-bulungan.”
Nag-ukol si Luna at pinakinggan ang bawat sinabi. Alam ni Adrian na hindi sapat ang pagkukwento—kailangan niyang magbigay ng ebidensya. Nagpahayag siya na ang dalawang lalaki na nakita niya ay tumakbo papunta sa direksyon na may bakuran ng isang malakas na tao sa Malolos—isang bakuran na madalas pinuntahan ng mga tauhan nina Don Mariano.
---
Ang Isang Lihim na Patunay
Samantala, sa likod ng mga bahay at sa ilog, may isang batang nakakita—ang batang tagapag-utos na nagdala ng balita. Naglakas-loob siyang lumapit kay Adrian at inabot ang isang maliit na kuwaderno na may natitirang patak ng tinta at isang pakitang guhit—mga marka ng paa na hindi tugma sa sapatos ni Adrian.
“Señor,” wika ng bata, nanginginig, “hindi kayo ang gumawa. Nakita ko ang dalawang lalaki na tumakbo papunta sa bakod ni Don Mariano. Nandun ang bakas nila. Pinakita ko na sa sundalo.”
Nakita ni Adrian ang sinseridad sa mukha ng bata. Sa kanyang puso, may matibay na pag-asa. Kung maitatama ang tinangay na ebidensya, mababawi niya ang reputasyon—ngunit hindi basta-basta dahil may mga naglalakad sa dilim na susubok sa kanya.
---
Ang Pag-igting ng Labanan
Lumipas ang mga araw at ang mga alingawngaw ay unti-unting napapawi, ngunit ang sugat sa loob ng mga nagtatangkang manghusga ay nananatili. Naroon ang mahihinang pasaring, naroon ang malamlam na hints ng hindi pagkatiwala. Nag-umpisa nang magkaroon ng mga pag-ausisa tungkol sa pangangalap ng pondo at kung paano gagamitin ang bagong imbensyon ni Adrian. May mga taong nagtanong kung hindi ba maaaring gawing sandata ang mga ito laban sa mga kababayan—isang pangambang moral.
Si Adrian ay hindi nagtagal sa panahong iyon upang masiraan ng loob. Alam niya na ang tunay na digmaan ay nagsisimula pa lamang. “Hindi kami titigil,” wika niya sa harap ni Elena sa gabi ng isang pag-ibig na tila panlaban sa lamig. “Kung katotohanan ang ating paninindigan, hindi natin hahayaan silang manakot tayo.”
---
Huling Tagpo
Sa pagtatapos ng kabanata, nakatayo si Adrian sa isang maliit na tulay palibot ng ilog. Ang hangin ay malamig at nagdadala ng amoy ng putik at luha. Sa ibaba, ang mga ilogang tubig ay dumadaloy, tila naglalaman ng daan-daang kwento. Sa kanyang kamay ay raket ang maliit na kuwaderno ng bata—mga marka ng paa at guhit na maaaring humadlang sa mga plano ng mga pulitiko.
Sa malayo, hinahagkan ni Elena ang kanyang kamay at nagbigay ng isang simpleng salita: “Lakas.”
At ang tugon ni Adrian, malamig ngunit punung-puno ng determinasyon: “Hindi lang tatag ang hahanapin nila. Ang talino at katotohanan ang magbabalik sa atin ng dangal.”
---
Dulo ng Kabanata 7